د میانمار زلزله: ۷ عوامل چې زلزلې وژونکې کوي

میانمار کې د ۷.۷ درجې زلزلې له امله د مړو شمېر په زیاتېدو دی. د ميانمار پوځ د وروستيو شمېرو له مخې لږ تر لږه ۱۷۰۰ کسان وژل شوي. خو ځينې بيا د وژل شويو کسانو شمېر له دې ډېر ښيي. په ګاونډي تايلنډ کې هم مرګژوبله اوښتې ده.

انځورونه ښيي چې ودانیو او سړکونو ته جدي زیان اوښتی، او د تایلنډ په پلازمېنه بنکاک کې یوه ۳۰ پوړيزه ودانۍ چې د جوړېدو په حال کې وه، راپرېوتې ده.

په ۲۰۱۹ کال کې ۷.۱ درجې زلزلې د امریکا د کلیفورنیا ایالت وځاپه خو هلته هېڅوک مړه نه شول او بنسټیزو تاسیساتو ته هم جدي زیان و نه رسېد.

د زلزلې شدت او ويجاړۍ اغېزو زياتوالی ګڼ عوامل لري چې مهم په دادي:

شدت او موده

زلزله د اېم ډبيلو په کچه اندازه کېږي. دې د پخوانۍ اندازې رېختر ځای نيولی دی. ويل کېږي چې دا د رېختر پرتله ډېره کره ګڼل کېږي.

هغه زلزلې چې شدت یې ۲.۵ یا کم وي، نه احساسېږي، خو وسایل یې ثبتولی شي. تر ۵ درجې پورې زلزلې معمولا احساسېږي، خو کوچني زیانونه رسوي.

د ۷.۱ درجې زلزلې، لکه د تبت زلزله، جدي زلزلې بلل کېږي. د ۲۰۲۳ کال د فبرورۍ زلزله چې د ترکیې او سوریې جنوبي سیمې یې وځپلې، ۷.۸ درجې شدت يې درلود او لویه زلزله بلل کېږي.

هغه زلزلې چې اندازه يې له ۸ پورته وي، د "سترې" زلزلې په توګه یادېږي او ویجاړونکی ناورین رامنځته کوي.

د شدت ترڅنګ، د زلزلې دوام هم د هغې ويجاړونکی ځواک زیاتولی شي.

د زلزلو په تړاو د پي اېن اېس اېن ادارې له مخې، کوچني زلزلې یوازې څو ثانیې دوام کوي، خو د ۲۰۰۴ د سوماترا زلزله څو دقیقې روانه وه.

ژوروالی

د زلزلې اندازه یوازې مهم فکټور نه دی، بلکې دا چې چېرته پیلېږي هم ډېر اهمیت لري.

د مراکش زلزله شاوخوا ۱۸ کیلومتره ژوره وه، چې له جیولوجیکي پلوه ډېره ژوره نه ګڼل کېږي. له دې امله، د ځمکې پر سر د زلزلې انرژي په شدیده توګه خپره شوه، او زلزله ډېره زوروره احساس شوه.

ځمکپېژندونکی او د اورشيندو کارپوه ډاکټر کارمین سولانا چې د بريتانيا پورټسموت په پوهنتون کې کار کوي بي بي سي ته وويل، "دا زلزله ډېره ژوره نه وه. په دې معنی چې د ټکانونو او انرژۍ د مخنيوي لپاره د ځمکې لږ اندازه يې پر سر وه. ځکه ټکانونه ډېر محسوس شول."

خو د دې برعکس د اندونیزیا د ۲۰۲۳ کال زلزله چې شدت یې ۶.۲ درجې و، ۱۶۸ کیلومتره ژوره وه، او مرګ ژوبله یې نه درلوده.

د زلزلې د پېښېدو وخت

د مراکش زلزله د شپې ۱۱:۱۱ بجې وشوه، چې دا هم د ډېرو مړینو یو مهم لامل کېدای شي.

ډاکټر کارمین سولانا وایي، "ډېرې ودانۍ به هغه مهال نړېدلې وي، کله چې خلک ويده وو." ډېری خلک د ودانیو د ړنګېدو له امله مري، نه د زلزلې د خپل اثر له کبله. له همدې امله، د ورځې زلزلې تر ډېره لږ مرګژوبله اړوي، ځکه خلک له کورونو بهر وي.

د ودانیو جوړښت

د داسې ودانیو جوړول شوني دي چې له تر ټولو قوي زلزلو پرته کوچنۍ او د منځنۍ کچې زلزلې وزغمي. د دې لپاره، ودانۍ باید د زلزلې انرژي جذب کړي.

د امریکا جیولوجیکي سروې له مخې جاپان چې د نړۍ تر ټولو زلزله‌ ځپلی هېواد دی، په دې برخه کې مهم پرمختګونه کړي دي.

د توکیو پوهنتون يو ښوونکی او د ودانيزو چارو انجينير جون ساتو وایي، "که چېرې یوه ودانۍ د زلزلې ټوله انرژي جذب کړي، نو نه به نړېږي."

د دې لپاره، د زلزلې جلاوالي په نامه له يوه سيستم کار اخيستل کېږي، چې ودانۍ د زلزلې له خوځښتونو خوندي او د زلزلې فشار جذبوي.

خو دا تخنیک ډېر لګښت غواړي، او د ودانیو جوړولو بودیجه په بېلابېلو هېوادونو کې توپیر لري.

په مراکش کې، چې زلزله ډېره ویجاړونکې وه، زیاتره ودانۍ له خټو خښتو جوړې وې، چې درنې زلزلې نه شي زغملی.

د ترکیې خلکو د ۲۰۲۳ کال زلزلې وروسته، د ودانيزو معیارونو کمزورتیا سخته وغندله، ځکه ډېرې ودانۍ ونړېدې. که څه هم زلزله زوروره وه، خو کارپوهان وایي که چېرې ودانۍ په سمه توګه جوړې شوې وای، بايد نه وی نړېدلې.

د لندن د کالج پوهنتون پورفيسور ډېوېډ الکساندر وايي، "د زلزلې د شدت کچه زوروره وه، خو دومره نه چې معیاري ودانۍ ونړېږي. په زرګونو ودانۍ چې ونړېدې، ډېر احتمال لري چې د زلزلې د مقاومت هېڅ معیاري اصول نه وو پلي شوي."

د نفوسو ګڼوالی

د ۲۰۲۱ کال د جولای په میاشت کې، د الاسکا ټاپو وزمې ته نژدې یوه زوروره ۸.۲ درجې زلزله وشوه، خو ډېر امکان لري چې تاسو یې په اړه خبر نه وی.

دا د چیګنیک زلزله د امریکا په تاریخ کې اوومه لویه زلزله ګڼل کېږي، خو نه په کې چا ژوند بایلود او نه څوک ټپي شول. ځکه چې دا ژوره زلزله وه او له ګڼ مېشتو سیمو لرې پېښه شوه.

خو د دې برعکس، په ۲۰۱۰ کال په هېټي کې ۷ درجې زلزله وشوه چې ستر انساني کړکېچ يې رامنځته کړ. په دې زلزله کې له ۲۵۰ زره زیات کسان مړه او شاوخوا ۳۰۰ زره نور ټپیان شول. د دې ترڅنګ د زلزلې له کبله له ۱.۵ میلیونه ډېر خلک بې کوره شول.

د پورت او پرینس ښار، چې نفوس یې ډېر ګڼ و په هر کیلومتر مربع کې له ۲۷ زره زیات خلک اوسېدل چې د خلکو د مرګ ژوبلې کچه یې لوړه کړه.

د خاورې ډول

د زلزلې پر مهال زموږ د ژوندي پاتې کېدو چانسونه ډېر تر دې پورې هم تړلي دي چې د پښو لاندې خاوره څومره کلکه ده.

د امریکا جيولوژیکي سروې اداره وايي، که خاوره نرمه، اوبه لرونکې، او سسته وي، نو د زلزلې قوي لړزه نه شي زغملای، او د لیکویفکشن اغېز رامنځته کېږي. دا هغه حالت دی چې جامد مواد د مایع بڼه غوره کوي، او ویجاړۍ ډېرېږي. دا حالت د ۱۹۶۴ کال د جاپان نایګاتا زلزلې په څېر زلزلو کې لیدل شوی.

د دې برعکس، د ۲۰۲۳ کال د ترکیې زلزله چې له ۵۰,۰۰۰ ډېر کسان یې ووژل، د ارزین ښار ته جدي زیان و نه رسېد، سره له دې چې د زلزلې مرکز ته ۸۰ کیلومتره نژدې و. دلته هېڅوک مړه نه شول، او یوه ودانۍ هم رانسکوره نشوه، خو شاوخوا سیمې ویجاړې شوې.

ځمکپېژندونکي وایي چې ارزین د ډبرو پر سر واقع و، چې د زلزلې لړزه یې جذب کړې وه.

د بېړني غبرګون چمتووالی

د طبیعي افتونو لپاره چمتووالی کولای شي د خلکو ژوند ژغورلو لوی فکتور وي.

جاپان په ښوونځيو کې هر کال دوه ځله د زلزلې تمرینونه ترسره کوي، او ماشومان زده کوي چې د کور دننه، د باندې، یا په موټر کې باید څه وکړي. تایوان هم د ټول هېواد په کچه د زلزلې بېړني تمرینونه کوي.

خو دا چمتووالی په ډېرو نورو هېوادونو کې نه لیدل کېږي، په ځانګړي ډول هلته چې زلزلې کمې پېښېږي.

په وخت د بېړنيو مرستو رسېدل هم ډېر اغېز لري. د ترکیې له زلزلې وروسته هم خلک تر لسو ورځو پورې له نړېدلو ودانیو ژوندي راوویستل شول، خو ډېری ټپیان تر دومره ژوندي نشي پاتې کېدلی.

د دې لپاره د سړکونو او زیربناوو بیا رغول د ژغورنې لپاره حیاتي اهمیت لري. د مراکش د ۲۰۲۳ کال له زلزلې وروسته، د لرې پرتو کلیو لارې د ځمکې ښوېدو له امله بندې شوې وې، او خلکو شکایت کاوه چې هېڅ بېړنۍ مرستې نه وې ورسېدلې.

همدا ډول د مراکش پر حکومت په ځنډ د نړیوالو مرستو د منلو له کبله نیوکه وشوه.

نورې اغېزې

د زلزلې تر ټولو لوی خطر یوازې د ودانيو نړېدل نه دي.

سمندر ته څېرمه پراته خلک هم د زلزلو له کبله ډېر اغېزمنېږي ځکه چې ښايي وژونکې څونامي رامنځته شي.

په ۲۰۰۴ کال د اسیا څونامي له ۹.۱ درجې زلزلې وروسته رامنځته شوه چې د زلزلې او ورپسې سترې څپې له کبله له ۲۳۰ زرو ډېر کسان ووژل شول. دا څپې دومره قوي وې چې د افریقا ساحل کې یې هم خلک ووژل.

په غرنیو سیمو کې، زلزلې ځمکښوېدنې رامنځته کوي، چې کورونه تر خاورو لاندې کېږي او د ژغورنې عملیات ستونزمن کېږي. په ۲۰۱۵ کال، په نیپال کې د یوې قوي زلزلې له امله نژدې ۹۰۰۰ کسان مړه شول.

ځمکپوهان وايي چې زلزلې په اغېزمنه سیمه کې له ۳۰۰۰ ډېرې د ځمکې ښوېدنې پېښې رامنځته کړې دي.

د ۱۹۰۶ کال د سان فرانسسکو زلزلې یوازې ۲۰-۲۵ ثانیې دوام وکړ، خو د ښار د ګازو او اوبو پایپونه یې وشلول. ګاز د اور لګېدو سبب شو، او د اوبو نشتوالي د اور وژنې کار له ستونزو سره مخ کړ چې په پایله کې يې د دريو زرو کسانو ژوند واخيست.