از میراث شاه در اورودیف تا طرح ناکام روحانی؛ آیا کنسرسیوم غنی‌سازی راه حل مذاکرات هسته‌ای ایران و آمریکا است؟

موضوع غنی‌سازی اورانیوم به مهم‌ترین محور اختلاف ایران و آمریکا در مذاکرات اخیر دو طرف درباره آینده برنامه هسته‌ای ایران تبدیل شده است.

مقام‌های آمریکایی، بر خلاف اظهار نظرهای متناقض روزهای ابتدایی مذاکرات، اکنون موضعی مشترک و سخت‌گیرانه در پیش گرفته‌اند و می‌گویند جمهوری اسلامی نباید و نمی‌تواند در داخل این کشور حق غنی‌سازی اورانیوم در هر سطحی را داشته باشد.

اما علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی روز سه‌شنبه ۳۰ اردیبهشت با لحنی تند خطاب به آمریکایی‌ها گفت که جمهوری اسلامی «همان سیاست و روش» خودش را پیگیری می‌کند و افزود: «این حرف آمریکایی‌ها که به ایران اجازه غنی‌سازی نمی‌دهیم، غلط زیادی است.»

عباس عراقچی، وزیر امور خارجه و مسئول مذاکرات، هم بلافاصله گفت که رهبر جمهوری اسلامی «تکلیف را کاملا روشن» کرده و « بحث غنی‌سازی اصلا موضوعی نیست که از نظر ما قابل مذاکره باشد».

این نوع تعیین تکلیف‌ها و صحبت درباره «خطوط قرمز» موضوع تازه‌ای نیست و مشابه آن در دوره منتهی به امضای توافق هسته‌ای برجام در سال ۲۰۱۵ هم، از سوی رهبر جمهوری اسلامی مطرح بود. در حالی که امضای آن توافق بدون موافقت آقای خامنه‌ای امکان‌پذیر نبود، او همواره موضع انتقادی خود را حفظ کرد و هرگز مسئولیت آن توافق را نپذیرفت.

در مذاکرات جاری هم، با وجود موضع سرسخت دو طرف درباره غنی‌سازی، زمزمه‌هایی درباره طرح‌ ایده‌هایی با هدف پیدا کردن راه حلی میانه و قابل قبول برای دو طرف مطرح شده است.

کنسرسیوم منطقه‌ای با حضور عربستان و امارات

یکی از این پیشنهادها، که به گزارش رسانه‌های غربی مانند نیویورک تایمز و گاردین از سوی ایران مطرح شده، ایجاد کنسرسیومی منطقه‌ای برای غنی‌سازی اورانیوم با حضور عربستان سعودی و امارات متحده عربی است، هر چند که مقام‌های جمهوری اسلامی طرح مستقیم چنین پیشنهادی از سوی ایران را رد کرده‌اند.

بر اساس این گزارش‌ها که بعد از دور چهارم مذاکرات در عمان منتشر شد، در این طرح پیشنهاد شده که غنی‌سازی اورانیوم با خلوص ۳/۶۷ درصد (مطابق با محدودیت‌های برجام) در تاسیسات موجود ایران انجام شود، و برای مصرف صلح‌آمیز دو کشور دیگر نیز مورد استفاده قرار گیرد.

به نوشته این رسانه‌ها در چنین طرحی ایران همچنان می‌تواند به غنی‌سازی اورانیوم با خلوص غیر نظامی در خاک خود ادامه دهد، اما کشورهای مشارکت‌کننده -و حتی آمریکا- در فرآیند نظارت حضور خواهند داشت.

مقام‌های جمهوری اسلامی در واکنش به این گزارش‌ها گفتند که ایران چنین طرحی را پیشنهاد نکرده، اما اصل وجود این ایده را رد نکردند.

اسماعیل بقایی،‌ سخنگوی وزارت امور خارجه ایران گفت که طرح ایجاد یک کنسرسیوم،‌ موضوع جدیدی نیست و افزود که «اگر چنین ابتکاری وجود داشته باشد، ما از آن استقبال می‌کنیم و می‌توانیم مشارکت کنیم». او تاکید کرد که چنین طرحی «نمی‌تواند جایگزینی برای غنی‌سازی در داخل ایران باشد».

مجید تخت روانچی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه، هم گفت «اگر کار به جلو برود و این موضوع به صورت جدی مطرح شود، ممکن است آن را بررسی و نظر خود را بیان کنیم».

ایده‌ای که تاکنون بی‌نتیجه بوده است

ایده ایجاد کنسرسیوم، پیش از این هم در دوره‌های مختلف مذاکرات هسته‌ای ایران در طی دو دهه گذشته مطرح شده است:

۲۰۰۵ (۱۳۸۴): حسن روحانی،‌ رئیس جمهور پیشین ایران،‌ گفته است که پیش از انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۸۴، زمانی که او به عنوان دبیر شورای عالی امنیت ملی، مسئولیت مذاکرات هسته‌ای را بر عهده داشت،‌ ایران پیشنهاد تشکیل کنسرسیومی با مشارکت آفریقای جنوبی، هند، برزیل و الجزایر را برای حل و فصل پرونده هسته‌ای ارائه کرده بود. به ادعای آقای روحانی سه کشور اروپایی حاضر در مذاکرات با چنین طرحی موافق بودند،‌ اما نتیجه انتخابات ریاست جمهوری ایران، یعنی پیروزی محمود احمدی‌نژاد، باعث شد چنین طرحی به ثمر نرسد.

در سپتامبر همان سال محمود احمدی‌نژاد، رئیس جمهور وقت ایران، در سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل متحد گفت که جمهوری اسلامی ایران حاضر است برای «شفاف‌سازی و اعتمادسازی» در ارتباط با غنی‌سازی اورانیوم در ایران، «به طور جدی با بخش‌های خصوصی و دولتی سایر کشورها مشارکت کند». این پیشنهاد بخشی از طرح چند ماده‌ای او بود که در عمل راه به جایی نبرد.

۲۰۰۶ (۱۳۸۵): جورج بوش، رئیس جمهور وقت آمریکا قانونی را امضا کرد که طبق آن تحریم‌های اقتصادی علیه کشورها و شرکت‌هایی که به برنامه هسته‌ای ایران کمک می‌کنند، الزامی می‌شد. در واکنش، معاون وقت سازمان انرژی اتمی ایران پیشنهاد تشکیل یک کنسرسیوم با مشارکت «تولیدکنندگان اتمی فرانسوی» برای غنی‌سازی اورانیوم در داخل ایران را به منظور نظارت بر این برنامه مطرح کرد، اما فرانسه این ایده را رد کرد.

۲۰۰۸ (۱۳۸۷): ایران پیشنهاد ایجاد یک کنسرسیوم بین‌المللی برای غنی‌سازی اورانیوم در خاک خود را به عنوان راه حلی برای کاهش تنش در بن‌بست مذاکرات هسته‌ای آن زمان مطرح کرد. این ایده در قالب بسته‌ پیشنهادی جامع‌تری به اروپا پیشنهاد شد که در آن ایده «ایجاد کنسرسیوم‌های تولید غنی‌سازی و سوخت هسته‌ای در نقاط مختلف جهان، از جمله در ایران» مطرح شده بود. این طرح هم به دلیل بی‌اعتمادی غرب به جایی نرسید.

۲۰۱۰ (۱۳۸۹): علی‌اکبر صالحی، معاون رئیس جمهور و رئیس وقت سازمان انرژی اتمی گفت که ایران به روسیه پیشنهاد کرده است دو کشور یک کنسرسیوم مشترک تامین سوخت هسته‌ای تشکیل دهند. او گفت هدف از این طرح تامین سوخت نیروگاه بوشهر و نیروگاه‌های هسته‌ای است که در آینده در ایران ساخته خواهد شد.

این طرح‌ها و پیشنهادهای مشابهی که از زمان آغاز مذاکرات هسته‌ای ایران و غرب در سال ۲۰۰۳ (۱۳۸۲) مطرح شده،‌ به نتیجه نرسیده است. تنها موردی که ایران در عمل وارد یک کنسرسیوم هسته‌ای شد به قبل از انقلاب در این کشور برمی‌گردد.

شاه،‌ اورودیف و اورانیومی که هرگز به ایران نرسید

در سال ۱۹۷۴ (۱۳۵۲)، محمدرضا شاه پهلوی با هدف تضمین دسترسی ایران به سوخت هسته‌ای، به «اورودیف»، یکی از نخستین و مهم‌ترین کنسرسیوم‌های چند ملیتی غنی‌سازی اورانیوم در جهان پیوست.

ایران در آن زمان یک میلیارد دلار به کمیسیون انرژی اتمی فرانسه وام داد تا تاسیسات غنی‌سازی اورانیوم اورودیف را احداث کند. قرار بود به ازای این سرمایه‌گذاری، ایران حق دریافت ۱۰ درصد از اورانیوم غنی‌شده تولیدی را به دست آورد.

اما با وقوع انقلاب در سال ۱۹۷۹ (۱۳۵۷)، جمهوری اسلامی خواستار بازپرداخت وام با بهره آن شد. اما فرانسه از بازپرداخت خودداری کرد و در عوض خواست ایران خسارت شرکت‌های فرانسوی را که در پی انقلاب متضرر شده بودند، بپردازد.

اختلاف مالی میان دو کشور به مناقشه‌ای ۱۲ ساله بدل شد که با تنش‌های سیاسی و دیپلماتیک نیز همراه بود. اما در سال ۱۹۹۱ (۱۳۷۰)، دو کشور به توافقی برای تسویه حساب مالی در این پرونده دست یافتند که مبلغ آن در مجموع حدود یک میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار اعلام شد.

هم‌زمان ایران خواهان تحویل اورانیوم غنی‌شده بود، اما این درخواست با مخالفت فرانسه روبرو شد و ایران هرگز به محصول نهایی این کنسرسیوم دست پیدا نکرد. تجربه اورودیف، از نظر تهران، نمونه‌ای روشن از بی‌اعتمادی به نظام تامین خارجی سوخت هسته‌ای باقی ماند.

مزایای احتمالی، موانع جدی

در شرایط فعلی نیز موضع‌گیری‌های رهبران ایران نشان می‌دهد که اجرای چنین ایده‌ای به هیچ وجه کار آسانی نخواهد بود. اما با نگاهی خوش‌بینانه چنین طرحی می‌تواند از چند جهت برای طرفین قابل بررسی باشد.

برای آمریکا و غرب، یک کنسرسیوم هسته‌ای می‌تواند فرصتی برای اعمال نظارت بین‌المللی موثرتر، کنترل دقیق بر میزان و سطح غنی‌سازی اورانیوم، و جلوگیری از انحراف برنامه هسته‌ای ایران به سمت اهداف نظامی فراهم می‌کند. این مدل همچنین ممکن است گامی در مسیر بازسازی اعتماد ازدست‌رفته میان ایران و غرب تلقی شود و برخلاف محدودیت‌های موقتی برجام، سازوکاری با دوام و بدون تاریخ انقضا ارائه دهد.

ایران، می‌تواند حضور در چنین کنسرسیومی را به عنوان به رسمیت شناخته شدن حق غنی‌سازی در خاک خود عنوان کند؛ مطالبه‌ای که مقام‌های ایران می‌گویند خط قرمز جمهوری اسلامی است. چنین طرحی به صورت بالقوه می‌تواند امکان تامین سوخت پایدار برای نیروگاه‌هایی مانند بوشهر را فراهم کند و بستری برای کاهش تحریم‌ها شود.

اما موانع پیش روی این طرح، ملموس‌تر و واقعی‌تر است.

جمهوری اسلامی ایران همواره بر کنترل کامل برنامه هسته‌ای خود تاکید داشته و واگذاری بخشی از آن به ساختاری مشترک می‌تواند برای بخش‌هایی از نظام حاکم حساسیت‌برانگیز باشد. علاوه بر این بی‌اعتمادی متقابل میان ایران و آمریکا، مانعی بنیادین است که نگرانی‌هایی را درباره سوء‌استفاده از سازوکار کنسرسیوم مطرح می‌کند.

در سطح اجرایی، تعیین محل تاسیسات، نقش کشورهای عضو، نحوه تقسیم منافع، تامین امنیت، و سازوکار حل‌وفصل اختلافات از جمله چالش‌های فنی و حقوقی دشوار این طرح است.

همچنین مخالفت‌های داخلی در ایران و آمریکا و اعتراض بازیگر منطقه‌ای مهمی همچون اسرائیل نیز می‌تواند روند اجرای چنین ایده‌ای را مختل کند.